Voel je thuis in de afwezigheid
Zo af en toe strooien we er een filosofisch onderwerp doorheen, in onze essays dan. Jaren geleden zagen we in de hal van een museum een kunstwerk staan. Het was een rood massief blok natuursteen, manshoog. Een ruwe gebeitelde vorm met op ooghoogte een perfect vierkant gat ter grote van een handbal. De binnenzijde van het vierkante gat, dat dus niet door het hele kunstwerk liep zoals een tunnel dat zou doen, was inkt- en inktzwart. Het absorbeerde alle licht leek het wel. Daardoor had dat vierkante zwarte gat iets onwerkelijks, het leek wel te ‘zweven’ los van het blok natuursteen. We besloten te gaan zitten en richten onze aandacht op dat merkwaardige fenomeen. Dat heeft circa drie kwartier geduurd en in die tijdspanne kwam menig bezoeker voorbij. Enkelen staken hun vinger of hand in het gat, eveneens gebiologeerd door dit fenomeen. Het kunstwerk, zo lazen we, was van Anish Kapoor. Iemand die speelt met vormen; lege vormen, massieve vormen, spiegelende vormen, speelse vormen. De vorm is zijn idioom. Maar daar gaat het in dit essay slechts gedeeltelijk over. Het interessante aan zijn sculptuur daar in die museumhal is dat men zich realiseert dat de afwezigheid van materie, van licht, het eigenlijke kunstwerk is. Met andere woorden: dat wat zo biologeert, bijna hypnotiseert is de leegte. De natuursteen, wat de werkelijke materie is, is 100% dienstbaar aan de leegte waar het dus om draait.
Eén van de werken van Anish Kapoor.
Vakkenvullers
Op school leerden we bij natuurkunde dat er kinetische en potentiële energie bestaat. Als de kinetische energie maximaal is, is de potentiële energie nihil en omgekeerd. Dat potentieel is een machtig marktinstrument, omdat we vaak bezig zijn deze in kaart te brengen en dan te ‘vullen’ met producten, diensten, goederen, meningen, omzetten, winsten, gebouwen, machines, etc. etc.
We zijn als mens opgevoed als een soort van ‘vakkenvullers’ van de potentiële leegte. En als we die leegte dan (in)gevuld hebben moet het weer beter, sneller, efficiënter, goedkoper, effectiever, winstgevender, makkelijker. We zijn maar bezig met optimaal vullen van het potentieel, wat dan geen potentie meer heeft omdat het ramvol zit en er niks meer bij kan. Op dat moment is er sprake van verzadiging en dat vinden we ook niet fijn. Dan volgt het afbreken, slopen, verwijderen, deleten van die verzadiging, zodat er nieuwe leegte en dus nieuwe potentie verschijnt. Dan herhaalt zich de cyclus.
Horror vacui
Dit fenomeen is heel goed zichtbaar in steden waar de oude wijken plaats maken voor nieuwe en de nieuwe weer plaatsmaken voor het oude of voor weer iets anders. In de beeldende kunst heet dit fenomeen ook wel de ‘horror vacui’, ofwel de angst voor de leegte, de angst voor het niets. Obsessieve ornamentatie, decoratie, allerhande vullingen zijn daar de materiële manifestatie van.
Dat zelfde geldt voor het gesproken woord. Als er stiltes vallen vinden we dat doorgaans ongemakkelijk en ‘vullen’ dat met geluid. 4’33’’ van John Cage is een stiltestuk van die lengte. Een bijzondere gebeurtenis om dit stuk bij afwezigheid van geluid te kunnen horen. Stilte is net als de leegte een potentieel, een optimaal potentieel omdat alles (nog) mogelijk is. Stel je toch eens een vergadering voor waar niemand iets zegt, wat zou er gebeuren? Is de stilte dan echt oorverdovend? Of gebeurt er iets anders? Probeer het, het enige dat je kan ‘verliezen’ is wat tijd en misschien levert dat wel winst op…
Omarm de leegte
Kijken we naar hoe we onze dagen ‘vullen’ dan heeft dat veel weg van die horror vacui, de ‘fear of missing out’ zoals we dat nu hipperig noemen. De angst om iets te missen, om vulling te missen, om de verkeerde vulling na te jagen omdat de andere vulling beter zou kunnen zijn. De leegte, de afwezigheid, dus het omgekeerde van missing out is de wetenschap dat je eigen potentieel dan het allerhoogste is, je piekt zogezegd. Het lijkt een zenoefening maar zo diep hoef je niet te gaan om te beseffen dat de 100%-vulling geen voldoening schenkt maar stress oplevert.
De afwezigheid, de leegte, de stilte, is een kwalitatief onderdeel van ons leven die rust en mogelijkheden schenkt. De kunst is om de rust en de hectiek, de stilte en het geluid, de leegte en de vulling te harmoniseren tot iets dat we dan maar evenwicht zullen noemen. Het is vandaag zondag terwijl de woorden op het papier verschijnen als materiële vulling na een gedachteloze wandeling.